Het ontstaan van Ellecom
De historie van Ellecom – door John Striker
Om een goed beeld te krijgen van het ontstaan van Ellecom staan we eerst stil bij de situatie in de Middeleeuwen. Daarna zal worden ingegaan op de beschrijving van de bebouwing tot aan de 19e eeuw. In de 19e eeuw komt de bouw van vele villa’s en buitenhuizen op gang. In de komende artikelen in het dorpsblad ‘In Ellecom’ ga ik verder in op de komst van welgestelden naar Ellecom en welke invloed hun villa’s hebben gehad op de dorpsontwikkeling.
Ellecom vanaf de Middeleeuwen
De nederzetting Ellicheim
Het gebied dat we tegenwoordig kennen als de zuidoostelijke Veluwezoom is pas omstreeks het midden van de achtste eeuw na Chr. geleidelijk aan bewoond geraakt. Dat wil niet zeggen dat er voordien geen sprake was van menselijke aanwezigheid: daarvan getuigt bijvoorbeeld de vondst in 1952 van een bronzen kokerbijl op het terrein van het huis Avegoor. Dit toonde aan, dat er zich circa drieduizend jaar geleden reeds mensen ophielden in de buurt van het huidige Ellecom.
Verandering van de stroomrichting van de IJssel
Door archeologisch onderzoek is duidelijk geworden dat in de loop van de achtste eeuw groepen nomaden en jagers door de randgebieden van de Veluwe zwierven, op zoek naar vruchtbare plekken om zich daar permanent te kunnen vestigen. De IJssel verlegde in die fase nog weleens haar loop en stroomde dichtbij, dan weer verder van de stuwwal af. Het stroomde toen bovendien niet van zuid naar noord, maar in omgekeerde richting. Rond de zevende of achtste eeuw ontstond op natuurlijke wijze een doorbraak nabij Zutphen, waardoor de stroomrichting omkeerde en het water zich nu een weg zocht langs Zutphen naar de toenmalige zee ‘Almere’ of Zuiderzee. De rivier werd als doorgaande en bevaarbare handelsweg steeds belangrijker. Nederzettingen ontwikkelden zich.
De opvallende locaties van kerken in Rheden en Ellecom, maar ook die van Oosterbeek, Velp en Spankeren op de uitlopers van de stuwwal aan de rand van het rivierdal, bevestigen die gang van zaken.
Invloed van de Franken op plaatsnamen
Deze regio was sinds het midden van de zevende eeuw al in de invloedssfeer van het Frankische Rijk komen te liggen. Die Frankische invloed is taalkundig herkenbaar aan plaatsnamen die op – heim en -hem eindigen, zoals Arnhem (Arnaem), Brummen (Brunheim), Leuvenheim, e.a. Vanzelfsprekend moet ook Ellecom (Ellicheim, Ellinchem) daartoe gerekend worden. Het –heim of –hem heeft de betekenis ‘huis’ of ‘woning’.
Kerstening – de rol van het geloof in de Middeleeuwen
Het geloof speelde in de Middeleeuwen een belangrijke rol in het dagelijks leven. Vertellen over het ontstaan en ontwikkeling van een dorp of plaats gaat niet zonder verwijzing naar de rol van het geloof. Het diende als fundering van en in het dagelijkse leven. Kerkbestuur werd destijds machtiger dan werelds bestuur.
Einde christenvervolging
Tegen het einde van het Romeinse rijk regeerde keizer Constantijn (280-337), die zich als eerste Romeinse keizer tot het Christendom bekeerde. Tijdens zijn machtsperiode werden de christenvervolgingen met het Edict van Milaan (313) gestaakt. Door de godsdienstvrijheid kon de evangelisatie buiten het Heilige Land en binnen het West-Romeinse rijk een grote vlucht nemen.
Verzet van de Saksen
Desondanks had de evangelisatie boven de grote rivieren in ons gebied tot circa 700 na Chr. echter weinig voortgang geboekt door groot verzet van de Saksen. Vorderingen boekte men hier eerst, toen Angelsaksische monniken als Werenfried en Willibrord (690), Lebuïnes (765) en Liudger (777) in deze contreien de evangelisatie op zich gingen nemen.
In de 8e eeuw acceptatie christelijke leer
Nadat ook de Saksen en Friezen hun verzet tegen de door het Karolingische gezag opgelegde christelijke leer uiteindelijk in de 8e eeuw opgaven, raakte het geloof breed geaccepteerd en werd alom ‘hoopvol’ beleden.
Ellinchem, het eerste geschreven bericht over Ellecom
Het Kerspel Ellinchem – kerkelijke gemeente
Omstreeks het jaar 900 is er sprake van kerken in Arnhem, Voorst en Duiven, mogelijk ook al in Oosterbeek. We hebben het dan over houten vierkante bouwsels, zaalkerkjes genoemd.
Ook in Ellecom heeft in die tijd een simpele kapel gestaan, zo blijkt uit opgravingen op de huidige locatie. Het werd na brand herbouwd rond 1020, met een tufsteen zaalkerkje, dan nog zonder toren. Deze werd er circa 1150 tegenaan gebouwd. Het lijkt er op, dat de Ellecomse houten kapel wel tot de oudste van deze regio gerekend kan worden.
Een kerspel is de aanduiding van een kerkelijke gemeente of (latere) parochie. Het kerspel werd gevormd uit het dorp waar de kerk stond, met één of meerdere omliggende dorpen, gehuchten of buurschappen. Het territoir van zo’n oer-parochie was soms omvangrijk. Na de opeenvolgende bouw van (tuf)stenen kerken in Ellecom, Velp, Rheden en Spankeren, was er in die fase behoefte aan afbakening van de territoria van de verschillende kerkelijke buren. Rond het tijdstip van de Reformatie (1490) worden de grenzen van het kerspel Ellecom beschreven als: west ‘op die Steeghe’ (later ‘Middachtersteeg’ genaamd), tot aan de oostzijde de huidige ‘Lange Juffer’ en de Hof te Dieren. In het zuiden de ‘Beimer-, Frater- en Havikerwaard’ tot noord tot in de ‘Middachterbossen’.
Een schenkingsakte uit ca. 1130
Omstreeks 1130 wordt de kapel van Ellecom, als capella in Ellenchem, voor het eerst in een oorkonde (is bewaard gebleven in het archief van Zutphen) genoemd. Graaf Gerard II van Gelre (ca. 1095-1133) schonk met zijn zoon Hendrik (ca. 1117-1182) de kapel van Ellecom en de bijbehorende rechten aan het kapittel van St. Walburgis te Zutphen. Gerard’s vader, graaf Gerard van Gelre 1, was in oktober 1129 overleden.
Bij de schenking behoorden onder andere ook de tiendrechten oftewel belastingheffing. De overdracht van die tiendrechten geeft voedsel aan de veronderstelling dat de kapel al (veel) langer bestond, daar dergelijke bezittingen over het algemeen pas na geruime tijd verworven werden. Schenkingen door wereldlijke heersers aan kerkelijke instellingen vonden vaak plaats bij rouw of als goede daad om daarmee het zielenheil van de familie veilig te stellen.
Nicolaaskerk te Ellecom
De kerk van Ellecom is gewijd aan de beschermheilige Nicolaas (280-342). De verering ontstond na de heiligverklaring voor zijn weldaden naar kinderen en schippers. Kerken die vernoemd zijn naar Nicolaas zijn vooral te vinden in dorpen en steden gelegen aan kusten en rivieren. Hij wordt aangeroepen bij gevaren van storm en vloed.
Bron: J. Striker – 1100 jaar kerkgeschiedenis, de Nicolaaskerk van Ellecom, hoofdstuk 1, 2015
Einde Middeleeuwse fase
Ellecom was rond de 13 eeuw niet meer dan een buurtschap met verspreid staande bebouwing van solitaire hoeven en arbeidershutten.
Frederick III van Rheede bezat Ellecomse hoeven
Rond 1340 werd Frederick III van Rheede, tevens graaf van Meurs, Altena en Ochten beleend door Graaf Otto van Gelre met de heerlijkheid Baer en Lathum, met veel bezit aan beide zijden van de IJssel onder Doesburg. Een negental(!) hoeven aan deze zijde van de IJssel in de buurtschap Ellecom, waaronder de Hof tho Middeldorp, Hof tho Breuil en Hof tho Oghten behoorden onder anderen tot dit bezit. De als leenman had hij het directe gewin der opbrengsten.
Middachten en Ellecom
Het geslacht Middachten is vrijwel vanaf hun vestiging in dit gebied (1299, ridder Jacobus de Mithdac) nauw verbonden geweest met de kerk van Ellecom en daarmee ook met Ellecom en haar bewoners. Mede door de relatie met dit geslacht als beschermheer en kerkvoogd kon de kerk in Ellecom eeuwenlang goed in haar bestaan voorzien. Daarbij was vaak sprake van schenkingen, onderhoud, verbouw (torenspits en schip) en aanschaf (uurwerk) en zorg voor arme inwoners. Tot 1930 waren de graven van Middachten zich ook gaan zien als het hoofd van deze kerk, met de kerk als bezit. Dit vormt echter een verhaal apart.
Ook het graafschap Middachten kende in de middeleeuwen vele leengoederen in de omtrek. Voor Ellecom waren dat onderemeer het Goet Avergoor en Borgh Keppel aan de Eikenstraat (Heekerstraat).
Hof tho Oghten: de oudste bouwhof van Ellecom
De hierboven genoemde bouwhof (hofstede) Hof tho Oghten, destijds onderaan de Selsweg bij de moerascypres gelegen, is, voor zover teruggegaan kan worden, in de tijd de oudste maar tevens ook de belangrijkste hoeve in Ellecom geweest. Belangrijk, omdat de leenman van de Hof tho Oghten tevens markerichter was over de Marke van Ellecom.
Een marke was een gebied van vrije woeste gronden, dat door niemand werd onderhouden maar werd bestuurd door geërfden (grotere boeren en edelen) met de Markerichter als voorzitter. Het vruchtgebruik zoals het weiden van schapen en plaggen op deze gronden werd door deze vergadering toebedeeld en gecontroleerd.
Hoe belangrijk deze hoeve was met zijn markerichtersschap en zijn rechten in het Ellecomse Bos, toont de aankoop door prins Willem II in 1648, na diens aankopen zoals de Hof te Dieren, om hier een jachtgebied aan te leggen. Nadat in 1795 boer Jan Evers van de Hof tho Oghten was overleden, raakte de hoeve in verval en werd in 1852 in opdracht van de heer van Bergstein afgebroken.
Avegoor van oorsprong bezit van de heren van Bronckhorst
De hofstede Avegoor (Auergoir, Overgeer, Avergoor) was van oorsprong een bezit van de heren van Bronckhorst, in leen gegeven aan Bahr en in 1356 aan Arnt van Middachten. Een eerste vermelding vindt plaats in 1339 op een presentielijst bij een Markerichters- vergadering. Na de aankoop in 1648, ook hier door stadhouder prins Willem II van Nassau, keerde het in 1821 terug in het bezit van Middachten door aankoop uit de veiling van Nassause bezittingen in dit gebied.
Na de dood van haar man Willem Gustaaf Frederik van Reede van Middachten in 1844 en kinderloos gebleven, betrekt weduwe Wendela Eleonora Boreel van Hogelanden haar dan juist aanzienlijk verbouwde huis Avegoor. Het huis vererft daarna aan Baron Robert Henry Fagel.
Begin twintigste eeuw werd het gekocht door de gemeente Rheden, maar doorverkocht aan het Troelstra Vacantieoord in Beekbergen.
Het ontstaan van de Ellecomse landgoederen
Over de verdere ontwikkeling van het dorp Ellecom met de landgoederen, villa’s en buitens verschijnen in de dorpsbladen ‘In Ellecom’ van Ellecoms Belang de komende tijd diverse artikelen en lees ze op op deze site onder Historie